Միջնադարյան խաչքարն ի սկզբանե կերտվել և կանգնեցվել է որպես գերեզմանային կոթող։ Ուշ միջնադարից սկսած՝ խաչքարը տեղի բնակիչների համար դարձել է սրբատեղի։ Բնակիչներն այն հենել են կաղնու ծառին, որը ժամանակի ընթացքում սերտաճել է խաչքարին՝ վերջինիս վերին աջ հատվածը կլանելով բնի մեջ։ Կարծես քարն ու ծառն իրար են հպվել, ձուլվել, դարձել մեկ ամբողջություն։ Այսպիսով՝ կաղնին ևս սրբացվել է բնակչության կողմից։ Ադրբեջանական բանակի կողմից Վարդաձորի բռնազավթումից հետո՝ 2023 թվականից ի վեր, խաչքար-սրբավայրի վերաբերյալ տեղեկություններ չկան։

Մեծ Հայքի Արցախ աշխարհի Մեծ Առանք գավառ (հետագայում` Խաչեն)։ 1991-2023 թթ․՝ Արցախի Հանրապետություն, Մարտակերտի շրջան, Վարդաձոր (Գյուլաթաղ)։

Խաչքարը գտնվում է Վարդաձոր գյուղի գերեզմանոցում՝ կաղնու ծառի տակ։ Այն աչքի է ընկնում թե՛ իր խոշոր չափերով, թե՛ ուրույն ոճով և պատկերագրությամբ։ Հատկապես ուշագրավ և խորհրդանշական է խաչքարի՝ ծառին հենված դիրքը։ Ժամանակի ընթացքում խաչքարն ու ծառը միաձուլվել են՝ կարծես մեկը մյուսին ապավինելով իրենց գոյությունը։

Հորինվածքի կենտրոնում թևերի զույգ եռաբողբոջ վերջավորություններով, պարանահյուս խաչաթևերով և ամբողջությամբ հյուսվածազարդ մեծադիր ծաղկած խաչն է։ Խաչքարի ստորին հատվածը թաղված է հողի մեջ։ Հազիվ նշմարելի է վարդյակի վերին հատվածը։ Խաչի հիմքի կենտրոնից սկիզբ առնելով՝ դեպի աջ ու ձախ են բարձրանում հյուսածո ճյուղերը, որոնք, զարգանալով դեպի վեր, հարում են հորիզոնական խաչաթևերին և նրբագեղ հյուսվածազարդով միաձուլվելով նախշազարդ շրջանակին՝ պատում խաչքարի ողջ դաշտը՝ հիմնախաչից բաժանվելով նեղ խորաքանդակ գոտով։ Ուշագրավ է, որ խորաքանդակ այս հատվածն ուղղակիորեն չի կրկնում խաչի ուրվագիծը, այլ նոր եզրագծով այլ խաչապատկեր է ստեղծում, որտեղ խաչաթևերի զույգ ելուստները շրջանաձև են (նմանատիպ օրինակներ են` Քարագլխի Կուճիր շալի գերեզմանոցի № 7 և Խաչին խութ գերեզմանոցի № 1 խաչքարերը, Հացի գյուղի Անահիտի աղբյուրի 13-րդ դարի բոլոր խաչքարերը)։ Պատկերագրական տեսանկյունից հատկանշական է խաչի հորիզոնական թևերից վեր` երկու կողմից պատկերված զույգ անվազարդերը, որոնք խորհրդանշում են Աստծուն ամենամոտ հրեշտակների առաջին եռյակում դասակարգված Գահերը։ Աստծո գահը մշտարթուն պահող երկնային էակների (Եզեկիել Ա 15 - ԺԱ 22) այս դասը, ըստ Դիոնիսիոս Կեղծ Արիսպագացու սահմանման, դասակարգվում է Աստծուն ամենամոտ հրեշտակների առաջին եռյակում՝ խորհրդանշելով արդարությունն ու աստվածային իշխանությունը: Անվազարդերի առկայությունը խաչքարի հորինվածքում մատնանշում է, որ այստեղ, ամենայն հավանականությամբ, ներկայացված է Երուսաղեմի երկնքում «բոցաճաճանչ փայլով» փրկության լուսեղեն նշան Սուրբ Խաչի¹ հրաշալի երևման տեսարանը²։ 

Խաչքարի վերին աջ անկյունը խրվել է ծառի մեջ, իսկ ձախ անկյունը վնասված է։

Կարմրամոխրագույն ավազաքար