Մելիք Եգանի ապարանքը կառուցվել է 1737 թվականին։ Պալատի տարածքում Մելիք Եգանի ժառանգների շինարարական գործունեությունը շարունակվել է մինչև 20-րդ դարի սկիզբը։ 2009-2011 թթ․ Արցախի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր զբոսաշրջության և պատմական միջավայրի պահպանության վարչության նախաձեռնությամբ տարածքում կազմակերպվել և իրականացվել են հնագիտական պեղումներ, որոնց արդյունքում վավերացվել են կիսաքանդ և ամբողջական տարբեր կառույցներ` գլխատուն, ընդունարան, ձիանոց, ինչպես նաև տնտեսական նշանակության այլ շինություններ։ Պեղումներից հետո ապարանքի շենքերի մի մասն ամբողջությամբ վերականգնվել է, մի մասը՝ մասնակի, մյուս մասն էլ՝ ամրակայվել։ Արցախի Հանրապետության կառավարության կողմից 2013 թվականին Դիզակի պալատական և պաշտպանական համալիրի հիմքի վրա ստեղծվել է «Տողի մելիքական ապարանք» պետական պատմամշակութային արգելոցը՝ որպես ազգային պետականության խորհրդանիշ։ Համալիրի տարածքում իրականացված պեղումների ընթացքում ի հայտ եկած գտածոների հիման վրա ընդունարանի շենքում հիմնվել է հնագիտական թանգարան։ «Տողի մելիքական ապարանք» պետական պատմամշակութային արգելոցը դարձել էր Արցախյան գինու ամենամյա փառատոնի անցկացման վայրը։

2 Մելիք Եգանի ընդունարան

3 Գլխատուն

4 Ձիանոց

5 Բեկերի բնակելի տներ

6 Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի

7 Ղուկաս վարդապետի կացարան

8 Մելիքների դամբարան

Պատմական Մեծ Հայքի Արցախ աշխարհի Մյուս Հաբանդ գավառ (հետագայում՝ Դիզակ), մինչև 2020 թ․՝ Արցախի Հանրապետություն, Հադրութի շրջան, Տող։

Տողը պատմական Արցախի հայտնի բնակավայրերից մեկն է: Այն հիշատակվում է դեռ միջնադարից՝ որպես շեն ու բարգավաճ քաղաքատիպ ավան։ Գտիչ վանքի պատին արված 1246 թվականի արձանագրության մեջ գյուղը նշվում է որպես վանքապատկան բնակավայր։ 14-րդ դարից սկսած տարբեր քոչվորական ցեղերի ասպատակությունների հետևանքով բնակավայրը հետզհետե կորցրել է իր նախկին կարևորությունը, իսկ պաշտպանական շինությունները և եկեղեցիները ավերվել են։ Արդեն ուշ միջնադարում Առաքել Վարդապետը այն նկարագրում է որպես մեկուկես հազար տնով բարգավաճ, պարսպապատ քաղաք-ամրոց․ «Բերդաքաղաքս ի հնումն բաղկանայր ի հազար ի հինգհարիւր տանց, ըստ շնչագրութեան Պարսից արքային: Ամենեքեան ընտիր վաճառականք, և բազմազանց հարստութեան ճոխացյալք, ընդ ամենայն երկիրս և ի հեռավոր քաղաքս տերութիւնս ցրուեալ և տարակայեալ իւրաքանչիւր ոք ի շահավաճառութեան պարապեալ: Տունս և բնակութիւնս բազմածախ գանձուք զարդարեալ: Նաև զթէատրոն` կազմ և պատրաստ զորանց պատրաստեալ միշտ և յավէտ ձիընթաց արագութեամբ խաղային: Թիւ աղիւսագործ կրպակաց վաճառականաց մինչև ի հազարաւորս հասանէր: Արևելեան կողմ ամուր պարսպապատ պատուարօք ամրացուցեալ. ընդ նմին թողեալ զերիս մեծամեծ դրունս երկաթակակապ կախեալ, բայց մնացյալ կողմանսն ընդ դրութեամբ իւրով փակեալ է թիկնապահ լեառն բարձրաբերձ: Նաև` չորս սագաշեն սրբատաշ կամարակապ կառուցեալ զեկեղեցիս հիմնեալ ի վերայ մասանց սրբոց... Իսկ մինն եկեղեցացն իսպառ աւերեալ աւերեցավ հիմնայատակ, արատաւորեալ էր ի հին ժամանակի յայլազգաց. մնացեալքն ամբողջք են»¹։

Տողի ապարանքը պատկանում է 18-րդ դարի սկզբին այստեղ հաստատված մելիքական տոհմին, որի տոհմապետը եղել է Լոռու գավառից այստեղ եկած Ղուկաս քահանան: Ապարանքի ընդունարանի գլխավոր մուտքի արձանագրության և այլ գրավոր աղբյուրների համաձայն՝ Ղուկասի որդի Ավանին 1736 թվականին պարսից Նադիր շահը ցմահ (մինչև 1744 թ․) շնորհել է բեգլարբեկի (իշխանաց իշխան) կարգավիճակ, ինչպես նաև Եգան (միակ) անունը։ Դա հայկական իշխանության կայացման ժամանակաշրջանն էր (1736-1744 թթ․): Վեց մելիքությունները՝ Դիզակը, Վարանդան, Խաչենը, Ջրաբերդը, Թալիշը և Քոչիզը, միավորվեցին մեկ վարչաքաղաքական միավորի մեջ, որը հայտնի է «Խամսա» անունով: Մոտ երկու տասնյակ տարի Արցախի ժողովրդի համար համեմատաբար անվտանգ պայմաններում ինքնուրույն ապրելու հնարավորություն ստեղծվեց։ Այս մասին մելիք Եգանը իր պալատի ընդունարանի շքամուտքի վրա թողել է հետևյալ արձանագրությունը․

«Թվին ՌՃՁԶ (1737)։ | Յիշատակ Է թանապայաս | այս է, որ ես Ղուկազ Վարդայպետի որդի, | որ է իմ անուն Մ[ե]լ[ի]ք Եկան, որ առաջեւ խէլխն գամ | դեռն ինձ կարքեցին քօխ[ա]յ յեդ նորաց, որ օլքան | ղալ դեռ|աւ: Շահ սո|լթան Հուսէյ|նի տղա|յ շահ Թա(h)մաս|իպէ թաքաւ|որի յին[չ] չա|փ ղուլուղ ար[կ]|է, որ պիրաւ | ինձ տունցէ|ս մէլիքութ|ուն դվավ, ա|յլ օսմա|նլուն եկա|վ առավ | ի ձեռ նորայնիցն, | որ ս(ր)ան էլ աս չափ ղ|ուլուղ արկէ, որ պիրեն | Դիզակ, | ես թողեցի ոչ Հայեասդանաս | եսիր գալու, ինձ դ․․․|վավ սօվլ|ղ։ Արաղին Շա|հ Նայդի|ր զօրէղ | թաքաւոր ե|կաւ զօրօք | առաւ օլք|աս ի ձեռե|ս օսմանլ|ուէն անայ։ | Նորայ էս|չափ ղուլուղ արկէ, որ | դրաւ ինձ այս եր Զ (6) մոհիլ|իս, ազկ քր[(ի)սդ(ոն)ե(ա)յ, որ մէկն Թ|ալիշ, մէկն Չար(ա)յպ(եր)թ, մէկն Խա|չան, մէկն Վարանդայ, մէկն Ք|ոչեզ, մէկն Տուզաղ։ Այ|[ս]դունց խանը պակլարպէ|կայ տեղ արար ինձ, չափայղա|թ արաւ։ Օվ որ յեդօվ կար|թէ այս գիրես, իմանայ, որ մեր | որպէսութուն այսպէս եղաւ, մին | ողորմեա այսէ, եղեւ, ամեն»²։

Հատկանշական է հատկապես այն փաստը, որ մելիք Եգանը իր երկիրն անվանում է Հայաստան: Ուշագրավ է նաև, որ իր իշխանության տակ գտնվող տարածքը գրեթե համընկնում է Արցախի Հանրապետության տարածքին: Համաձայն արձանագրության՝ ակնհայտ է այն ինքնիշխան քաղաքական ուժը, որի հետ հաշվի էին նստում հարևան հզոր ուժերը: Իշխանաց իշխանի տիտղոս ստանալուց հետո Մելիք Եգանը ակտիվ ռազմաքաղաքական և դիվանագիտական գործունեություն է ծավալում՝ ամրապնդելով իր իշխանությունն ու ճանաչումը։ Նա միաժամանակ ձեռնարկում է իր նստավայրի ամրապնդման, տարածքի պաշտպանական շինությունների կառուցման և եկեղեցիների վերականգնման աշխատանքներ:

Ապարանքը կառուցված է Տողի կենտրոնական մասում` առնվազն 8 մ բարձրությամբ թեք լանջի վրա: Շենքերն ու նրանց կառուցվածքը իրենց վրա են կրում թեքադիր ռելիեֆի և այստեղ եղած ավելի հին կառույցների դրոշմը: Հատկապես ուշագրավ է, որ բոլոր շինությունների հիմքում ավելի հին, մասնավորապես՝ պաշտպանական նշանակության զանգվածեղ պատեր են: Ապարանքի տարածքում հայտնաբերվել են առնվազն երեք ժամանակաշրջանների` պայմանականորեն «մինչմելիքյան», «մելիքական» և «հետմելիքյան» կառուցապատման հետքեր:

Մելիքական տոհմի շինարարական գործունեությունը սկիզբ է առնում Ղուկաս քահանայի՝ Տողի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցուն հարող կամարակապ սենյակի կառուցմամբ, որը քահանայի ընտանիքի առաջին կացարանն էր (այդ կառույցի մնացորդները պահպանվել են մինչ օրս): 1736 թվականին Եգանը վերականգնել է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու տանիքը³, ինչի մասին է վկայում գլխավոր մուտքի արձանագրությունը: 1737 թվականին կառուցվել են մելիքական ապարանքի հիմնական շենքերը` ընդունարանը, բնակելի տները, մուտքի դարպասները:

Հետագայում՝ 1747 թվականին, մելիք Եգանը և նրա որդի մելիք Եսային նորոգել են նաև Տողի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու տանիքը, այդ մասին նույնպես արձանագրված է եկեղեցու դռան ճակատակալ քարի վրա⁴։

Մելիքական շրջանի շենքերի պատերի մեջ ագուցված են ավելի վաղ շրջանի շինություններից քարեր: Համալիրի հարավարևելյան կողմում 20-րդ դարի սկզբին կառուցված եռահարկ երկու բնակելի շենքերը մելիքական ապարանքի վերջին կառույցներն են: Ցայսօր տարածքում պահպանվել են 20-րդ դարի սկզբի բնակելի տներ` իրենց տնամերձ հողամասերով: Մելիքական շրջանի անվնաս մնացած գրեթե բոլոր շենքերը հետագայում օգտագործվել են որպես տնտեսական շինություններ:

1737 թվականին կառուցվել են մելիքական ապարանքի հիմնական շենքերը` ընդունարանը, բնակելի տները, մուտքի դարպասները: Իշխանական ապարանքի կառուցապատումը շարունակվել է մինչև 20-րդ դարի սկիզբը։

Տողի մելիքական ապարանքի մասին հիշատակում են ազգագրագետ, բանահավաք Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցը «Արցախ» երկասիրության մեջ, Առաքել Վարդապետ Կոստանյանցը «Դիզակի մելիքութիւնը» (նիւթեր հայ մելիքութեան մասին) ուսումնասիրության մեջ և Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցը «Ճանապարհորդութիւն ի մեծն Հայաստան» աշխատության մեջ։ Տողի մելիքական ապարանքին անդրադարձել է նաև ճարտարապետ Արտակ Ղուլյանը «Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները» գրքում։ Հոդվածներով հանդես են եկել Հակոբ Փափազյանը (Մելիք Եգանի ընդունարանի մուտքի վիմագիր արձանագրությունը, Լրաբեր հասարակական գիտությունների) և Մանվել Սարգսյանը (Մելիքական բնակելի համակառույց Տող գյուղում, Պատմա-բանասիրական հանդես)։

Կոստանյանց Ա․, 1913 - Առաքել Վարդապետ Կոստանյանց, Դիզակի մելիքութիւնը (նիւթեր հայ մելիքութեան մասին), պրակ Ա, Վաղարշապատ, 1913:

Ջալալեանց Ս., 1858 - Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալեանց, Ճանապարհորդութիւն ի մեծն Հայաստան, մաս Բ, Տփխիս, 1858։

Րաֆֆի, 1959 - Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները, Երկերի ժողովածու, հ․ 10, Երևան 1959։

Սարգսյան Մ․, 1987 - Սարգսյան Մանվել, «Մելիքական բնակելի համակառույց Տող գյուղում», Պատմա-բանասիրական հանդես, Երևան, № 1987։

Սարգսյան Մ․ - Սարգսյան Մանվել, անձնական արխիվ, Երևան, Կիևյան 1ա, 24։

Փափազյան Հ․, 1985 - Փափազյան Հակոբ, Մելիք Եգանի ընդունարանի մուտքի վիմագիր արձանագրությունը, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 1985։