Եկեղեցու ներկայիս շինությունը կառուցվել է 16-17-րդ դարերում ավելի հին սրբավայրի տեղում, վերակառուցվել է 1881 թվականին։ 1884 թվականին կառուցվել է Սուրբ Սեղանը։ Եկեղեցին լքվել է խորհրդային տարիներին։ Ծառայել է միայն որպես սրբատեղի։

Պատմական Մեծ Հայքի Արցախ աշխարհի Մեծ Առանք գավառ (հետագայում՝ Ջրաբերդի մելիքություն), մինչև 2023 թ․՝ Արցախի Հանրապետություն, Մարտակերտի շրջան, Մոխրաթաղ։

Ինը Մասանց Անապատը գտնվում Է Մարտակերտի շրջանի Մոխրաթաղ և Կուսապատ գյուղերի միջնամասում՝ հին Մոխրաթաղ գյուղատեղիի հարավարևելյան եզրին։ Ներկայիս եկեղեցին կառուցվել է 16-17-րդ դարերում, Իննը Մասունք հին սրբավայրի տարածքում։ Մինչև 19-րդ դարավերջը եկեղեցին բազմիցս վերանորոգվել է։ Ներսում՝ եկեղեցու հյուսիսային ճակատին, պահպանվել է վերակառուցման մասին հետևյալ արձանագրությունը․ «Ի 1881 ամի շինեցաւ Սուրբ ուխտս Ինն Մասանց տրոք ժողովրդոց ի ժամանակս Յովսէփ վարդապետի Փինաչեանց»¹։ 

Վերանորոգման մասին պահպանված երկրորդ արձանագրությունը գտնվում է խորանի ձախ կողմում՝ որմնասյան հարավային կողին․ «Շինեցաւ Ս[ուր]բ Ին Մաս|անց սեղանն ի տու|րս Սհարխանումին | վասն հոգոյ Յարու[թիւն]ի Բէկ Աթաբեկեանի Կու|սապատ գեղ 1884 ամի»²։

Մուտքի շրջանակի աջ կողմում՝ ստորին հատվածում, պահպանվել է նվիրատվական հետևյալ արձանագրությունը․ «Այս գիրս գրեցաւ Տ[է]ր Մկտրտիչս թվ(ին) ՌՃԾԴ (1705 (1154+551=1705)) էր»³։

Եկեղեցու հյուսիսային պատի կենտրոնում՝ կամարակապ որմնախորշի վերին մասում, ագուցված խաչքարի ստորին հատվածը արձանագիր է։ Ներկայումս պահպանված արձանագրությունը երկտող է, որի երկրորդ տողի ստորին մասում քարը հատված է, ինչից գրությունը դարձել է դժվարընթեռնելի․«ՈՂԶ (1247) եր ես Հայ|․․․ կանգնեցի զխաչ․․․»⁴։

Եկեղեցու պատերին պահպանվել են հիշատակագրական և նվիրատվական մի քանի արձանագրություն ևս։ Հատկանշական է արևմտյան ճակատի մուտքի աջ պատին ագուցված փոքրաչափ խաչքարը՝ իր նվիրատվական արձանագրությամբ՝ Խումարին։ 

1776 թվականին Ինը մաս եկեղեցին մի Ավետարան է նվեր ստացել, որն այժմ պահվում է Մատենադարանում։ Այն Կարինում տեսել և 40 ղուռուշով գնել, եկեղեցուն է նվիրել Մոխրաթաղ գյուղից Մատթևոսի որդի Մկրտիչ Վարդապետը, որը շուրջ 30 տարի Մուղնու Սուրբ Կարապետ վանքի միաբան էր․ «․․․․ի յերկրէն Աղուանից՝ ի գաւառէն Չարապերթու՝ ի գուղէն Մոխրաթաղու՝ ի յազգէն Մաթոսանց Շահնազարին»⁵։

Արձանագրություն է պարունակում նաև մուտքի բարավորը․ «Նիկարոց Սուրբ Ինինն Մասանցս Ն[ի]կ[արո]ց Ք[րիստո]ս հ[․․․]վադաց»։

Եկեղեցին ուղղանկյուն հատակագծով միանավ սրահ է՝ արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև խորանով, որն առանձնանում է իր սրբատաշ որմնասյուներով և կամարով։ Բեմը բարձրադիր է, երկու եզրերից ունի եռաստիճան սանդուղքներ։ Խորանի կենտրոնական հատվածում կամարակապ շրջանակով և ուղղանկյուն բացվածքով փոքրիկ լուսամուտն է, որից աջ և ձախ կան երկու մեծ չափերի, ուղղանկյունաձև որմնախորշեր։ Դրանք ի սկզբանե ունեցել են փայտե շրջանակներ, որոնց հետքերը նշմարվում են առ այսօր։ Խորանի հյուսիսային և հարավային պատերին՝ մեծ խորշերի հարևանությամբ, փոքրիկ պատրհաններ են՝ ներփակված պարանահյուս և կամարաձև շրջանակների մեջ։ Հյուսիսային պատին՝ իր ավանդական տեղում, պահպանվել է սլաքաձև, կամարակապ շրջանակի մեջ առնված մկրտության ավազանը։ Միակ մուտքը բացվում է արևմտյան կողմից։ Դռան շրջանակը կերտված է սրբատաշ կրաքարից, որի վերնամասի կառուցվածքը կիսակամար է։ Շրջանակի եզրերը պարանազարդ են։ Նման ոճավորմամբ են զարդարված նաև եկեղեցու կամարակապ խորշերը։ Լուսավորվում է հինգ մեծ լուսամուտներով, որոնցից հարավային երեքը պսակվում են կամարակապ բարավոր-շրջանակներով և միմյանց հետ կապված են ընդհանուր քիվով։ Նման հորինվածք ունի նաև արևմտյան ճակատի լուսամուտը։ Ի տարբերություն վերջիններիս՝ արևելյան ճակատի լուսամուտի՝ սրբատաշ քարից կերտված գծավոր, ուղղանկյունաձև շրջանակի վերնամասում քանդակված է հավասարաթև խաչապատկեր։ Արևելյան լուսամուտից վեր և արևմտյան լուսամուտի ստորին հատվածում ագուցված են միջնադարյան գեղաքանդակ, ամբողջական խաչքարեր։ 

Եկեղեցին կառուցված է անմշակ և կիսամշակ քարերով, որոնցից գերակշռում են կրաքարը, ավազաքարը, գետաքարը։ Եկեղեցու պատերի անկյունները, խորշերը, կամարները, ինչպես նաև բացվածքների շրջանակները կերտված են սրբատաշ կրաքարից։ Սրահի կենտրոնական հատվածում հարավային և հյուսիսային պատերին հենվող կամարը կրել է կառույցի թաղակապ ծածկը, որը չի պահպանվել։ Ծածկից պահպանվել է միայն խորանի գմբեթարդը։ 

Եկեղեցու արևմտյան կողմում տարածվում է 18-20-րդ դարերի ուղղանկյունաձև տապանաքարերով գերեզմանատունը։ Հնավայրի տարածքում պահպանվել է նաև միջնադարյան գերեզմանոցն իր խաչքարերով։

Հիմնադրվել է միջնադարում։ Ներկայիս եկեղեցին կառուցվել է 16-17-րդ դարերում։ 19-րդ դարում եկեղեցին բազմիցս վերանորոգվել է։ Խորհրդային տարիներին այն դադարել է գործել։ Հուշարձանը սրբատեղի է ծառայել շրջակա բնակավայրերի, հատկապես՝ մոխրաթաղցիների համար մինչև 2023 թվականը։ Այնուհետև բռնազավթվել է Ադրբեջանի կողմից։ Հուշարձանի ներկայիս վիճակի մասին տեղեկություններ չկան։

Մոխրաթաղի Ինն Մասանց եկեղեցին ուսումնասիրել են բանահավաք, ազգագրագետ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցը, Ա․ Քերոբյանը (ՊԲՀ 1984/4)։

Ինը Մասանց եկեղեցուն իրենց աշխատություններում անդրադարձել են բանահավաք, ազգագրագետ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցը, պատմաբան Լեոն, հասարակական և եկեղեցական գործիչ Եղիշե (Հովակիմ) ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի), վիմագրագետ Սեդրակ Բարխուդարյանը, Ա․ Քերոբյանը, հուշարձանագետ Շահեն Մկրտչյանը, բանասեր Թամարա Մինասյանը։

Ուղղանկյուն սրահ է՝ արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև խորանով։ Ի սկզբանե եղել է թաղակապ, որը ներկայումս փլված է՝ բացառությամբ խորանի գմբեթարդի։

Կառույցի հիմնական շարվածքը իրականացված է տեղական անմշակ և կիսամշակ քարով և կրաշաղախով։ Շքամուտքի և լուսամուտի եզրաքարերը մշակված կրաքարից են, սրբատաշ են նաև մկրտության ավազանի և հյուսիսային պատի կենտրոնական մասում բացված կամարակապ խորշի շրջանակները։

Եկեղեցու հարդարանքը զուսպ է։ Հիմնականում գեղարվեստական մշակում ունեն մուտքի և լուսամուտների շրջանակները։ Պատերին՝ ներքուստ և արտաքուստ, ագուցված են 13-17-րդ դարերի բազմաթիվ խաչքարեր, որոնց մի մասը՝ արձանագիր, ինչպես նաև 19-րդ դարի խաչաքանդակներ։

Մկրտչյան Շ․, 1985 - Մկրտչյան Շահեն, Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985։

Լեո,1985 - Լեո, Երկերի ժողովածու, հատոր 8, Երևան, 1985։

Քերոբյան Ա․, 1884 - Քերոբյան Ա․, Ինը Մասանց Անապատը ըստ նորահայտ վիմագրերի, Պատմա-բանասիրական հանդես, № 4, էջ 237,Երևան, 1984։